Mustafa Kılıç
Türkiye’deki Polonyalı havacılar
Türkiye’nin havacılık tarihini gerçek anlamda incelemeyi istediğinizde hemen ulaşabileceğiniz kaynak kitapları bulabilirsiniz. İçlerinde gerçekten emek verilmiş ve dikkate alınması gereken güzel çalışmalar ise sayılıdır.
Ancak son günlerde keçinin Abdurrahman Çelebi olması misali tarih kitapları hızla yayılmaya başladı. Üç beş kitabı önüne açıp yeni kitap yaratma çabaları maalesef pirim yapar oldu. İşin trajikomik yanı ise televizyonda toplama bilgileri bile savunamayacak durumlara düşen tarihçilerimiz var.
Amacım kişisel çatışmalara girmek değil, sadece havacılık tarihimizi inceleyenlerimizin artık disipline olması gerekliliğini vurgulamak. Burada en büyük görev ise kurum ve kuruluşlara düşmekte. Yetkinliği olmayan kişilerin, dost ilişkileri sayesinde bilgi kirliliği yaratmalarının önüne geçme zamanı çoktan geldi.
Havacılık tarihimiz ile ilgili birçok konu gizemini korumaya devam etmekte. Gerçekte yapılması gereken, iyi araştırmacıların bu konulara el atması. Bu yazımda üzün süredir gündeme getirmeyi istediğim bir konuyu paylaşmak istiyorum. Türkiye’deki Polonyalı havacılar.
KİTAPLARDAKİ POLONYALI HAVACILAR
Türkiye’deki Polonyalı havacılık mühendislerini ilk kez Sayın Tuncay Deniz’in Türk Uçak Üretimi adlı kitabında okudum, çok detaylı bilgiler olmasa da araştırmaya başlamam için yeterli ışığı yakmıştı bende.
Daha sonra rahmetli Şükrü Er hocamın makalesinde aynı konuya rastlayınca, kendisini birçok soru ile bunalttığımı hatırlıyorum. Sayın Osman Yalçın’ın kitabında yabancı havacılık mühendislerinin hangi ülkeden olduğunu vurgulamadan bahsedilmektedir.
Hocam Bahattin Adıgüzel, Gökteki Venüs kitabında ise Emrullah Ali Yıldız’ın anılarına dayanarak Polonyalı mühendislerden söz etmektedir. Son olarak, Sayın İsmail Yavuz’un kitabında THK Uçak Fabrikası ile ilgili bölümünde Polonyalı mühendisler hakkında hiçbir bilgiye ulaşılmamaktadır. Toparlarsak Türkiye’de Polonyalı havacılar konusu bir sır perdesinin arkasındadır.
Geçen yıllarda havacılık tarihimizin tekrar irdelenmesi ve yeni çalışmalar ile gün yüzüne çıkardığımız bilgilerle kaynak bir kitap çalışmamız oldu. Bu konuyla ilgili olarak yaptığımız toplantılarda tartıştığımız konulardan bir tanesi de Polonyalı havacılık mühendisleri idi.
Bu konuda çalışma grubu arkadaşlarım ayrı ayrı incelemelerde bulundular. Ben özellikle THK tarihini direkt olarak ilgilendirdiğinden bu konuya ayrı bir özen gösterdim. Sonuç olarak henüz grup kitabımızı hazır hale getiremesek de birçok yeni bilgiye ulaşmış olduk.
Grubumuzun liderliğini ise çok değer verdiğim büyüğüm Sayın Yük. Müh. Mehmet Arif Demirer üstlenmişti. Kendileri bu özel konu ile yakından ilgilenerek ferdi bir çalışma sonrası bilgilerini kitaplaştırdı. Havacılık tarihimizin bilinmeyen bu önemli bölümü için kaynak bir eser ortaya çıkmış oldu. Bu kitap ile ilgili paylaşımımı yazımın sonuna bırakmak istiyorum.
Şimdi sizlere yaptığım araştırmalarda yer alan Polonyalı havacılık mühendislerinin Türkiye’deki serüvenlerini kısaca özetlemeye çalışayım.
10 HAZİRAN 1940; TÜRK HAVA KURUMU YÖNETİMİNİN BAŞBAKANLIĞA VERDİĞİ RAPOR
Polonya’nın Almanlar tarafından işgali üzerine memleketimize iltica eden R.W.D. Tayyare Fabrikası mühendisleri 1940 yılında THK Başkanlığına müracaat ederek Türkiye’de bir havacılık sanayi kurmayı teklif etmişlerdir. Bu teklifleri kurum başkanlığınca 10 Haziran 1940 tarih ve 722/10608 sayılı yazı ile yüksek başkanlığa (Başbakanlık) arz etmişlerdir.
Başbakanlık 13 Haziran 1940 tarih ve 6-854 /2628 sayılı yazı ile Polonyalı mühendisler tarafından verilen bu teklifi incelemek üzere Milli savunma Bakanlığı, Genel Kurmay Başkanlığı, Ekonomi Bakanlığı ve Türk Hava Kurumu mümessil ve mütehassıslarından ibaret bir komisyon teşkil etmiştir.
14 MAYIS 1941 MÜH. JERZY WEDRYCHOWSKİ’NİN BAŞVURUSU
Bay Başkan; Etimesgut 14 Mayıs 1941
Gayesi, Türkiye’de tayyare mühendisliği tahsilini istihdaf eden kurs teşkilatına ait bir projeyi ilişik olarak takdim etmekteyim. Muhtıramızdan da anlaşılacağı üzere, Türk Hava Kurumu tarafından istihdam edilen mühendislerin müzahereti (desteği) bu projenin tahakkukuna tamamen kâfi gelecektir. Ancak bu maksat için, Fransa’yı terk eden ve halen Türkiye’ye doğru yolda bulunmakta olan mühendislerin de mesai birlikleri meşrut (şartı ile) bulunmaktadır.
Böyle bir kursun elzem olacağını mülahaza(düşünce) etmekteyiz, çünkü biz Türk havacılığı ile olan mesai birliğimizi bir veya birçok tip tayyareli bir istihsal (üretmek) ile tahdit etmek istememekteyiz. Birinciden daha az ehemmiyetli olmayan diğer bir gaye de işimizi devam ettirecek olan halefleri yetiştirmektir. Bunların sayesinde Türk havacılığı, her bakımdan kendisine kâfi gelecek tamamen Türk bir personele sahip olacaktır.
Projemiz tasvibinize (onama) mazhar olduğu takdirde, teferruatı ihzar etmek ve mufassal (Ayrıntılı) bir tedris programı hazırlamak ile meşgul olacağız.
En derin saygılarımızın kabulünü rica ederiz, Bay başkan.
Ek’ler:
Türkiye’de Tayyare Mühendisliği Tahsili:
Türkiye’de yeniden kurulan tayyare fabrikalarındaki mühendislik mevkileri, bugünkü vaziyet altında hemen hemen, ecnebi mühendisler tarafından işgal edilmiştir. Türkiye’nin bu sahada mütehassıs mühendislerden kâfi bir miktara henüz sahip olamayışından ileri gelmektedir.
Bütün bunlar muvakkat (geçici) olarak nazari itibara alınması icap edeceğinden yeni tayyare fabrikalarında işe başlayabilecek Türk mühendislerini mümkün mertebe acele olarak yetiştirmek pek elzem görünmektedir.
Halen Türkiye’de çalışmakta olan Polonyalı mühendislerden birçoğunun Varşova ve Lwow’da, iki Polonya Politeknik Mektebinde kurs vermiş oldukları ve akademik tedris sahasında geniş bir tecrübeye sahip oldukları keyfiyeti göz önüne alınacak olursa Türk mühendis mektebinde havacılık kursu teşkilatının mümkün olacağı görülür.
Bu kursların programı bir tayyare mühendisi için asgari bir lüzum, fakat ihtiyacı için tamamen kâfi gelecek bir lüzum olarak telakki edilmesi icabeden aşağıdaki spesiyaliteleri ihtiva etmektedir:
Aerodinamik
Uçuş Mekaniği
Tayyare İnşaatı (Statik, mukavemet)
Tayyare İnşaatı (Tayyare planları)
Motör İnşaatı
Hava Seyrüseferi ve Meteoroloji
Borda Aletleri
Teçhizat (Telsiz, silah, fotoğraf, vs.)
Havacılık Malzemelerinin Teknolojisi. Konferanslar dışında talebeler ameli eksersizlere de iştirak edecekler ve bu eksersizler esnasında, kursları vermekle tavzif (görevli) edilenlerin nezaretleri altında olmak üzere tayyare hesapları ve resimleri yapacaklardır.
Böyle bir esas üzerine teşkil edilecek kurslar, Türk mühendis mektebinde bir havacılık şubesinin başlangıcı olarak telakki (kabul) olunabilir. Bu kurslar, mektebin son iki sene programı arasına girecek ve böylece, iki senelik bir müddet içinde, memlekette tahsil görmüş mühendislerin ilk partisi Türk endüstrisinde çalışabilecek ve yabancı mühendislerin yerlerine tercihen geçebileceklerdir.
Bu kurslara iştirakin, modern laboratuvarlara ve vakitlerini tedrisata hasreden müteaddit (çeşitli) profesörlere malik ecnebi memleketlerde bir mektepte yapılacak etütlere muadil olacağı mülahazası varit olamaz. Bununla beraber, harp vaziyeti dolayısıyla önümüzdeki seneler içinde Avrupa memleketlerinde bir tahsilin imkânsızlığı göz önüne alınacak olursa, teklif edilen kursların Türk tayyare mühendisi yetiştirmek hususunda yegâne çare olacağı neticesine varılır.
Eğer, bir aerodinamik enstitüsü, tayyare ve sair motörler için bir tecrübe Laboratuvarı gibi elzem tesislerin organize edilmesi imkânı da bulunacak olursa, Türk Mühendis Mektebinin birkaç sene içerisinde bir havacılık şubesi ile tamamlanacağı ümidi pek katileşir.
Hususi kursların verilmesi ile tavzif edilecek Polonyalı mütehassısların isimleri ilişik cetvelde gösterilmiştir.
KURS VERMEKLE GÖREVLENDİRİLEBİLECEK POLONYALI UZMANLAR;
Prof. Muavin Müh. Rogalski Aerodinamik veya Müh. Janik
Mühendis Teisseyre Uçuş Mekaniği
Mühendis Duleba Tayyare İnşaatı (Statik, Mukavemet)
Mühendis Anczutin Tayyare İnşaatı (Tayyare planları)
Mühendis Dzıewonskı Motör İnşaatı veya Müh. Belkowski
Mühendis Lewczuk Hava Seyrüseferi ve Meteoroloji
Mühendis Romer Borda Aletleri
Mühendis Rogalski Teçhizat (Telsiz, silah, fotoğraf vs.) ve diğerleri
Mühendis Janıszewski Havacılık Malzemeleri
Mühendis Tuszynski Teknolojisi ve diğerleri
Etimesgut- 13 Mayıs 1941
Polonyalı mühendisler tarafından verilen bu teklifi inceleyen Milli savunma Bakanlığı, Genel Kurmay Başkanlığı, Ekonomi Bakanlığı ve Türk Hava Kurumu yetkilileri Türk Hava Kurumu Uçak Fabrikası adı altında Etimesgut Türkkuşu yerleşkesi içerisinde bir uçak fabrikası kurulmasını onaylarlar. Fabrikanın tüm kontrolü THK’nin elinde olacak şekilde bir teşkilatlanma da bu plana dâhil edilir.
5 / 8 HAZİRAN 1942 THK 8. BÜYÜK KONGRE
Şükrü Koçak 3. kez THK Genel Başkanı olmuştur. 8. Büyük Kongre kitapçıklarında 1941 ve 1942 yıllarında yapılan faaliyetlerin anlatıldığı bölümlerde uçak fabrikası ile ilgili şu notlar dikkatimizi çekmekte.
A - Etimesgut atölyesinin fabrika haline konulması:
Vaktiyle Akköprü’de elverişsiz bir binada 70 kişi ile çalışan atölyemizde, bu gün 113 mühendis ve teknisyenle 221 işçi vazife başındadır. (Toplam: 334 kişi)
Fabrika ilk iş olarak İngiltere’den alınan lisansla “Magister” okul tayyarelerinin seri olarak imalatına başlamıştır. İlk 10 tayyarelik serinin bitirilebilmesi için İngiltere’den gelecek motor ve malzeme beklenmektedir.
Fabrika etüt bürosu 10 kişilik bir askeri taşıt planörünün projesini hazırlamış ve ilk planörün gövde montajına başlanmıştır. Etüt bürosunda 38 mühendis ve teknisyen çalışmaktadır.
Fabrika aynı zamanda Hava Kuvvetlerinin revizyondan geçecek tayyarelerinin onarım işlerini de üzerine almış ve 1 Mart 1942’de PZL tayyarelerinin tamirine başlanmıştır.
B - Uçak Motor fabrikası:
Uçak motor fabrikasının kurulması çalışmalarında 3 mühendisten oluşan bir büro çalışmaktadır.
Fabrikanın amacı: şimdilik mektep tayyarelerinin motorlarını memlekette meydana getirecek bir Fabrika kurmaktır.
Bu fabrikaya gerekli malzemelerin ilk etapta yurt dışından getirilmesi ve yavaş yavaş yerli malzeme kullanılmaya başlanılması düşünülmektedir.
Motor fabrikasını bütün plan ve projeleri hazırlanmıştır.
Tezgâhlar geldiği an işe başlanılacak durumdadır.
Fabrikanın eleman ihtiyacını karşılamak için Maarif Bakanlığı ile bir anlaşma yapılmış ve Ankara Sanat Okulu son sınıf talebelerinin bir kısmı, hazırlanan programa göre yetiştirilmeye başlanmıştır.
C – Yerli hammadde:
Tam ve ileri bir hava endüstrisi kurabilmek ve kaynaklarımızı başka milletlerin pazar vaziyetinden kurtarmak için tayyare ve motor endüstrisinde kullanılan ham maddelerin yurt içinden elde edilmesi yolundaki çalışmalar çok ilerlemiştir.
Karabük fabrikasına deneme amaçlı ısmarlanan 10 ton kadar levha halindeki ve yuvarlak çubuk şeklindeki demirler mukavemet deneylerinden geçirilmektedir.
Dursunbey ormanlarından kestirilen çam ağaçları biçtirilmeye başlanmıştır. Bugüne kadar yurt dışından getirilmekte olan ağaç bundan sonra kendi olanaklarımızla karşılanmaya başlanacaktır. Kontrplak için fabrikalar ile işbirliği yapılmasına çalışılmaktadır.
D – Yardımcı endüstri:
Tayyare inşaatında kullanılan emayit, boya, vernik ve yapıştırıcı maddelerle yardımcı kimyevi maddelerin yurt içinde hazırlanması girişimleri olumlu sonuç vermiştir.
Kimya laboratuarında ayrıca plastik malzeme üzerinde de incelemeler yapılmaktadır.
Önümüzdeki yıl bu tesisler birer teknolojik laboratuar haline konulacaktır.
E – Aerodinamik tünel:
Tayyareciliğin en önemli ihtiyaçlarından biri olan aerodinamik tünelin kurulması için İsviçre ile yapılan görüşmeler bir sonuca bağlanmak üzeredir. Makineler ve malzeme gelince inşa işine başlanacaktır.
HEP DESTEK, TAM DESTEK
THK yönetim kurulu, Genel Başkan Şükrü Koçak’ın önemle üzerinde durduğu THK uçak fabrikası ile ilgili her türlü desteği ve kolaylığı sağlamakta sonsuz gayret sarf etmiştir. Bu açıdan bakıldığında Polonyalı mühendislerin oldukça şanslı olduğu söylenebilir. Rahat çalışma şartlarının sağlanması sonrası işlerin hızla ilerlemesi THK yönetimini sevindirmektedir. Polonyalı mühendislerin tek sıkıntısı memleketlerinde bıraktıkları ailelerine yeterli yardımı gönderememeleridir. Bu sorunu da THK Genel Başkanı Şükrü Koçak Başbakanlığa bir yazı göndererek gereken izni alarak çözer. Burada ileride araştırmacılara başlangıç noktası olması isteğiyle bir noktaya dikkat çekmek istiyorum. Bence THK Gn. Bşk. Şükrü KOÇAK havacılık sanayisi açısından özenle incelenmelidir. THK ya giriş yılından, başkanlık yaptığı dönem sonuna kadar ilginç ipuçları ortada durmaktadır. Kendi için yaptırdığı konuttan ve evindeki yabancı uyruklu bakıcının iznine kadar araştırılması gereken birçok konu sır gibi durmaktadır.
TÜRK HAVA KURUMUNUN POLONYALI MÜHENDİSLERİ
1. Başkan Wedrychowski, 13 Mayıs1941 tarihli yazısı ile İstanbul Yüksek Mühendis
Mektebinde Tayyare Mühendisliği şubesi açılmasını önermiş ve kurs vermekle görevlendirilebilecek 9 arkadaşını belirlemiştir.
2. Türk Hava Kurumu’nun 16 Ekim 1942 tarihli yazısına göre o tarihte Kurumun uçak fabrikasında 28 Polonyalı çalışmakta idi. Tabloya göre ise 27 kişi olması gerekiyor.
3. Dziewonski (18.6.1945 tarihli) ve de Lippa, Kosman ve Zemla (18.5.1946 tarihli) ile ilgili ve adlarının belirtildiği 2 Bakanlar Kurulu Kararnamesi (BKK) vardır.
4. 36 kişi arasında PZL kökenli 6 kişi vardır.
POLONYALI MÜHENDİSLERE YAPILACAK YARDIM
THK Fabrikalarında çalışmakta olan Polonyalı Mühendisler, işgal alında yaşayan ailelerine yiyecek yardımında bulunmaları için yetkili makamlardan yardım istemektedirler. THK yönetimi bu isteği Başbakanlığa iletmiştir.
Yüksek Başvekilliğe 11. Temmuz. 1942
Hava Kurumu teşkilatında çalıştırılmakta olan Polonyalı mütehassıslar Alman işgali altındaki memleketlerinde geçim sıkıntısı içinde bunalmış, perişan halde bulunan ailelerine her ay bir miktar yiyecek göndermelerine müsaade olunması istirhamında bulunmaktadırlar.
Memleketimize karşı iyi duygular besleyen ve hizmetlerinden memnun bulunduğumuz bu yabancılara, şimdiye kadar her ay göndermekte oldukları yiyecek paketlerinin yerlerine pek geç varması yüzünden bunların muhteviyatını teşkil eden bazı yiyecek maddelerinin bozuk ve dolayısı ile yenmez bir halde ellerine geldiğini, ailelerinin yazılarına atfen ifade ettiklerinden kendilerinin bundan sonra, diğer yiyecekler yerine, her ay iki kilo zeytinyağı, bir kilo pirinç, bir buçuk kilo bal ve yarım kilo kuru yemiş göndermek izninin verilmesine yüksek müsaadelerini arz ve rica ederim.
Türk Hava Kurumu Başkanı
Erzurum Mebusu
(İmza Şükrü Koçak)
HERŞEY GÜZEL GİDERKEN NELER OLDU?
THK uçak fabrikasında her şey güzel giderken ne oldu da işler tersine döndü? Yazımın giriş bölümünde değindiğim konunun önemi işte bu aşamada anlam kazanıyor. Türkiye’de kötü giden birçok işin aslı nedense bir türlü öğrenilemiyor. Ya da öğrenilsin istenmiyor. THK Uçak ve motor fabrikalarının akıbeti de aynı. Araştırmacı ve yazarların konuya yeterince eğilmemeleri ve yine kısa yoldan konuyu kapatıverme hızgüzarlığı (işgüzarlığı) gerçeklerin tam anlamıyla öğrenilmesini maalesef engelliyor. İlgili makamların arşivlerini araştırmacılara açmamaları ise ayrı bir dert. Havacılık tarihi ile ilgilenenler bilirler bu konuyu kapatmanın en kestirme yolu, Marshall yardımlarının Türk havacılık sanayisini bitirdiğinin söylenivermesi. Yanına birde ABD kökenli raporu eklediniz mi işi hallettiniz demektir.
Peki, TOMTAŞ nasıl yorumlanmalı, Nuri Demirağ’ın girişimleri. Eskişehir’de Salahattin Reşit Alan örneği ve yine Vecihi Hürkuş ’un başına gelenler. Kesin olan bir şey varsa o da emperyalist güçlerin her alanda olduğu gibi havacılık alanında da Türkiye’yi istedikleri gibi şekillendirebilmek için Cumhuriyetin ilanı ile birlikte işe koyulmaları. Düşünsenize daha Cumhuriyetin ilanından 16 ay gibi kısa bir süre sonra kurulan Türk Tayyare Cemiyeti halktan topladığı bağışlarla 10 yıl içerisinde ( 1925-1935) 229 uçak satın almakta, Yılda 22 uçak, azımsanacak bir rakam olmasa gerek. Bu rakam dünyaya uçak satmaya çalışan tüm üreticilerin iştahını kabartmaya yeter de artar bile.
Bütün bunlar olurken biz ne yapmışız? Bu soru hemen hemen hiç sorulmadı. Hep dış güçler, emperyalistler, hele hele o ABD yok mu? Demezler mi adama “ Senin aklın yok mu kardeşim”.
Havacılık sanayimiz konusunda gerçek anlamda bir öz eleştiri bu güne kadar yapılmamıştır. Yapıldıysa ben okumadım. O yüzden bu konu ile ilgili bence çok önemli kaynak eser olan “Bir tayyarecinin anıları” adlı Vecihi Hürkuş hocamızın kendi kaleminden çıkma kitabı, bu bakış açısıyla tekrar okunmalıdır. Ayrıca Muzaffer Ergüder’in anıları” sorgulayan bir gözle yeniden okunmalıdır. Çok önemli gördüğüm Nuri Demirağ’ın Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’ye yazdığı dilekçeler ( mektuplar) altları çizilerek hafızalara kazınmalıdır.
2. DÜNYA SAVAŞINDA ANKARA’DA POLONYALI HAVACILAR KİTABI
Yazımın girişinde “Havacılık tarihimizin bilinmeyen bu önemli bölümü için kaynak bir eser ortaya çıkmış oldu. Bu kitap ile ilgili paylaşımımı yazımın sonuna bırakmak istiyorum.” Demiştim. 2. Dünya Savaşında Ankara’da Polonyalı havacılar adı altında Yük. Müh. M. Arif DEMİRER’in hazırlamış olduğu harika bir kitap havacılık tarihi kitaplarımız arasına katılmış oldu. Meraklıları kitabı Polonya Ankara Büyükelçiliğinden ücretsiz olarak temin edebilirler. Teşekkürlerim M. Arif DEMİRER ve Polonya Büyükelçiliğine.
Yazımız oldukça uzadı, bu haftalık bu kadar demenin zamanı. Bir sonraki yazımızda bizim içimizde yaşayan, özellikle THK uçak fabrikası ve uçak motor fabrikasında çalışan Polonyalı mühendislerin raporlarından Türk Hava Kurumu fabrikalarındaki durumları mercek altına yatırmak istiyorum.
Gökyüzüyle kalın, sonsuz mavilikler gönlünüze dolsun. Kaybolmakta olan THK’da kulaklarınıza küpe olsun.
Mustafa KILIÇ
Havacılık Tarihi Araştırmacısı – Yazar
kilic.thk@hotmail.com
Kaynak: www.kokpit.aero
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder